— Ваша нядаўняе даследаванне, што аналізуе заканамернасці прыродных пажараў на Палессі, яднае ў сабе традыцыйныя палявыя даследаванні і інавацыйны падыход, які патрабуе спецыяльных ведаў і навыкаў сістэматызацыі і аналізу вялікіх аб’ёмаў дадзеных. Якіх спецыялістаў вам давялося дадткова запрашаць у каманду, каб атрымаць жаданы вынік?

— У нас былі спецыялісты, якія апрацоўвалі і класіфікавалі спадарожнікавыя дадзеныя, ажыццяўлялі статыстычны аналіз звестак і займаліся мадэляваннем на іх аснове, аналізавалі характар пажараў. Супрацоўніцтва людзей з розным наборам спецыяльных ведаў вельмі важнае для якаснага і ўсебаковага даследавання.

— Ці лёгкая гэта задача – “перакласці” высновы спецыялістаў па аналізе дадзеных на “мову” прыродазнаўчай навукі?

— Так, гэта даволі лёгка. Насамрэч прыродазнаўчая навука і навука аб дадзеных цесна ўзаемазвязаны, таму мы добра разумелі адно аднаго падчас сумеснай працы.

— Такую навуковую працу для Палесся выконвалі ўпершыню. Ці сутыкнуліся вы ў працэсе з нейкімі цяжкасцямі праз асаблівасці самога ландшафту альбо дадзеных, звязаных з ім? Якія рашэнні дапамаглі пераадолець гэтыя цяжкасці?  

— Адной з найвялікшых цяжкасцей стала атрыманне дакладных звестак пра наглебавае покрыва Палесся. Рэгіянальныя карты, што існавалі раней, адлюстроўвалі толькі невялікія тэрыторыі, часта яны не мелі лічбавай версіі альбо дорага каштавалі. Бясплатныя карты, што пакрываюць вялікія тэрыторыі (увесь еўрапейскі кантынент альбо нават усю планету) звычайна недакладныя альбо не адлюстроўваюць тыпы наглебавага покрыва, якія ў выпадку Палесся вельмі важна адрозніваць (напрыклад, розныя тыпы балот). Каб вырашыць гэтую задачу, мы стварылі сваю ўласную карту наглебавага покрыва. Для гэтага мы выкарысталі правераныя дадзеныя палявых даследаванняў ад нашых калег і на іх аснове распрацавалі алгарытм машыннага навучання для аналізу спадарожнікавых дадзеных.

— Ці вялікі аб’ём палявых звестак вы выкарысталі для гэтага даследавання? Як бы вы ацанілі дакладнасць канечнага выніку і ці задаволены вы ім?

— Мы выкарысталі характарыстыкі 2000 участкаў, правераных уручную на месцы. Дакладнасць карты мы ацэньваем прыблізна ў 80%. Вядома, заўжды добра павысіць дакладнасць, але ў цэлым гэта вельмі неблагі вынік, мы задаволены ім.

— Якім чынам метадалогію гэтага даследавання можна прымяніць да іншых рэгіёнаў альбо ландшафтаў? Якія асноўныя прынцыпы ў гэтым выпадку застануцца нязменнымі, а якія аспекты працы давядзецца мяняць альбо адаптаваць?

— Існуе сусветная база дадзеных па пажарах, таму патрэбныя звесткі можна атрымаць для любой тэрыторыі. Сапраўдным абмежаваннем можа стаць, як было і ў нашым выпадку, неадпаведная карта наглебавага покрыва. Такія карты часта даступныя для многіх рэгіёнаў Еўропы і Паўночнай Амерыкі, але значна радзей – для іншых частак свету.

— Ці ёсць нейкія агульныя рэкамендацыі адносна збору папярэдніх дадзеных на месцах для распрацоўкі карты наглебавага покрыва? Якія параметры і характарыстыкі ландшафту, акрамя прасторавага размеркавання розных тыпаў покрыва, трэба ўлічваць, каб максімальна дакладна ідэнтыфікаваць заканамернасці прыродных пажараў?

— Важна, каб участкі, дзе вяліся палявыя даследаванні, былі раўнамерна размеркаваны па плошчы рэгіёна, які вас цікавіць. Кліматычныя асаблівасці (тэмпература, вецер, ападкі) і тапаграфія – гэта толькі некаторыя важныя фактары, што вызначаюць характар пажараў. Антрапагенныя фактары, такія як наяўнасць населеных пунктаў, інтэнсіўнасць землекарыстання, адметнасці кіравання тэрыторыяй (інтэнсіўнасць выпасання жывёлы, сельскагаспадарчыя практыкі, меліярацыя) абавязкова трэба ўлічваць.

— Азіраючыся назад, ці можаце вы сказаць, што хацелі б зрабіць нейкія рэчы іначай?

— Было б здорава, калі б мы ад самага пачатку праекта паставілі сабе задачу стварыць карту наглебавага покрыва. Тады мы загадзя мелі б больш дадзеных для навучання машыннага алгарытму.

— Як вы бачыце перспектвы далейшага прымянення гэтага даследавання?

— Многія пытанні ўсё яшчэ чакаюць адказаў. Ці сапраўды адноўленыя балоты радзей гараць? Наколькі шмат часу трэба, каб яны назапасілі дастаткова вільгаці? Як усё гэта ўзаемазвязана з кліматычнымі зменамі? Здорава было б праверыць нашы гіпотэзы на практычных мерапрыемствах па аднаўленні экасістэм.

Пажары – прадмет вялікай занепакоенасці мясцовых уладаў и жыхароў Палесся: яны аказваюць моцны негатыўны ўплыў на эканоміку і здароўе людзей, а папярэджанне і тушэнне пажараў у спякотныя і засушлівыя перыяды – справа вельмі затратная. Але ёсць добрая навіна: эфектыўна супрацьстаяць пагрозе разбуральных пажараў дапамагаюць натуральныя, прыродаарыентаваныя рашэнні, якія да таго ж спрыяюць падтрыманню біяразнастайнасці і барацьбе з кліматычнымі зменамі. Аснова гэтых рашэнняў – захаванне і аднаўленне водна-балотных угоддзяў.

У гэтым даследаванні спадарожнікавыя дадзеныя, што знаходзяцца ў свабодным доступе, выкарыстоўваліся для вывучэння ўзроўню распаўсюджанасці буйных пажараў і фактараў, што спрыяюць іх узнікненню. Гэта дазволіла даследчыкам высветліць, ці сапраўды аднаўленне водна-балотных угоддзяў можа паменшыць імавернасць разбуральных пажараў на вялікіх плошчах.

Аўтары даследавання выявілі, што за азначаны перыяд – з 2001 па 2019 год – на Палессі адбылося пяць пажараў на плошчы больш як 100 квадратных кіламетраў (так званыя “мегапажары”). Асабліва часта Палессе гарэла ўвесну і ўвосень, а пачыналіся пажары пераважна ў сельскагаспадарчых угоддзях: вяскоўцы часта выпальваюць палеткі, каб вызваліць іх ад расліннасці перад пачаткам і пасля заканчэння сельскагаспадарчых работ. Менавіта сезонныя палы часта становяцца прычынай пажараў на суседніх тарфяніках і паплавах, дзе агонь пагражае рэдкім відам раслін і жывёл, а таксама глабальна значным сховішчам вугляроду.

Самыя вялікія пажары палалі ў ліставых лясах, наносячы вялізную шкоду стараўзроставым дубровам і букавым лясам, якія знаходзяцца пад аховай. Яны асабліва адчувальныя да пашкоджання пажарамі і аднаўляюцца цяжэй за іншыя віды лясоў, больш устойлівыя да такой пагрозы. Агулам за даследаваны дзевятнаццацігадовы перыяд пажары рознага маштабу закранулі пятую частку асабліва ахоўных прыродных тэрыторый Палесся. У той жа час гарэлі толькі 8% тэрыторый, што не знаходзяцца пад аховай. Адзін з буйных пажараў – плошчай 97 км²  – адбыўся ў Чарнобыльскай зоне адчужэння, дзе пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС захоўваецца найвышэйшы ўзровень радыеактыўнага забруджвання. Пажары, што адбываюцца ў гэтай частцы Палесся, могуць мець асабліва сур’ёзныя наступствы для здароўя людзей.

Вынікі даследавання сведчаць, што захаванне і аднаўленне натуральнага гідралагічнага рэжыму водна-балотных угоддзяў Палесся дапамагло б абмежаваць маштаб і інтэнсіўнасць разбуральных буйных пажараў, не ўласцівых натуральным экасістэмам. У той жа час перыядычныя пажары на невялікіх плошчах з’яўляюцца натуральным элементам існавання экасістэм і спрыяюць іх нармальнаму развіццю.

Па ўсёй Еўропе, і на Палессі ў тым ліку, доўгатэрміновая практыка меліярацыі і масавай лесанарыхтоўкі прывяла да фарміравання моцна зарослых, сухіх ландшафтаў з добрымі ўмовамі для ўзнікнення вялікіх пажараў. Даследаванне паказвае, што пажары на адкрытых тарфяніках, паплавах і ў ліставых лясах больш імаверныя ва ўмовах нізкай вільготнасці. І наадварот, пажары на добра ўвільготненых тарфяніках малаверагодныя. Захаванне і аднаўленне вялікіх па плошчы, некранутых і добра ўвільготненых тарфянікаў дапаможа натуральным чынам папярэдзіць узнікненне буйных, разбуральных пажараў, але пры гэтым створыць умовы для перыядычных пажараў нізкай інтэнсіўнасці. Гэта прынясе карысць экасістэмам, захавае натуральныя сховішчы вугляроду, пасадзейнічае барацьбе з кліматычнымі зменамі, дапаможа захаваць жыцці і здароўе людзей.

Вялікія арляцы вяртаюцца да сваіх гнёздаў на Палессі з Балканскага паўвострава, Ізраіля, Паўднёвага Судана, Замбіі і нават Паўднёвай Афрыкі. Штогод яны пралятаюць тысячы кіламетраў, каб дасягнуць месцаў гнездавання ці зімоўкі. Іх падарожжа штораз поўнае складанасцей і пагроз. Але зараз яны сутыкаюцца з яшчэ адным выпрабаваннем: баявыя дзеянні адбываюцца на іх міграцыйным шляху. Палескія вялікія арляцы ўпершыню сутыкнуліся з гэтым летась. Арнітолаг Валерый Дамброўскі, які не адно дзесяцігоддзе вывучае вялікіх арляцоў і ўважліва назірае за птушкамі, пазначанымі GPS-перадатчыкамі, падзяліўся з намі некаторымі са сваіх назіранняў.

“Па сярэдніх датах пачатку ці канца, па працягласці і іншых паказчыках вясновая міграцыя 2022 не вельмі адрознівалася ад іншых гадоў. Але мы мусілі больш пільна ўглядацца ў трэкі нашых арляцоў, бо ўсе іх шляхі да радзімы праходзяць праз Украіну, дзе вяліся актыўныя баявыя дзеянні. Асаблівая ўвага была да арляцоў з Чарнобыльскай зоны, што мусілі ляцець праз Кіеўшчыну. Першым з іх накіраваўся дадому самец Баравец. Ён ляцеў над Украінай традыцыйным шляхам праз Адэскую і Чаркаскую вобласці. Пад Кіеў ён трапіў 29 сакавіка, акурат калі расейскія вайскоўцы былі вымушаны адыходзіць. Баравец спыніўся на левым беразе Дняпра ў рэкрэацыйнай зоне, каб перачакаць дрэннае надвор’е: неба зацягнула хмарамі, пайшоў дробны халодны дождж. Наступны дзень ён таксама правёў у гэтым месцы. Здалёк чуліся выбухі, бо Кіеў яшчэ працягвалі абстрэльваць. Але ці здолее птушка адрозніць гукі артылерыі ад далёкай навальніцы? Бадай што не. Калі 31 сакавіка выбліснула сонейка, Баравец падаўся далей на поўнач.

Баравец няспешна праляцеў уздоўж усходніх ускраін Кіева і далей па-над берагам Кіеўскага вадасховішча. Імаверна, ён мог бачыць даўгія ланцугі вайсковай тэхнікі, што ў гэты момант пакідалі Кіеўскую вобласць, але наўрад ці яны дужа зацікавілі птушку. Новая хваля непагоды спыніла Бараўца ў вярхоўі вадасховішча ўсяго за 20 кіламетраў ад мяжы з Беларуссю. Гэтым разам прыпынак быў даўжэйшы – з 31 сакавіка да 3 красавіка ўключна. Месца было спакойнае. Выбухаў гармат ужо не было чуваць. Расейскія вайскоўцы за гэты час мусілі сысці з Чарнобыльскай зоны і з усіх астатніх напрамкаў вакол Кіева. Баравец харчаваўся балотнымі птушкамі ды жывёламі, што хаваліся ў прыбярэжным трыснягу, наведваўся таксама на палі ля бліжэйшай вёскі.

4 красавіка падзьмуў спадарожны вецер з поўдня, сагнаў хмары з неба, і Баравец праз 4 гадзіны ўжо дабраўся да роднага гнязда ў Палескім радыяцыйна-экалагічным запаведніку. На шчасце, верталёты, якія цягам апошняга месяца кожны дзень прасавалі паветра запаведніка, ўжо выправіліся адсюль следам за іншымі расейскімі войскамі. Таму Баравец мог спакойна займацца сямейнымі клопатамі. Дарэчы, ён паспяхова выгадаваў птушаня ў 2022 годзе.

Самка Элені патрапіла ва Ўкраіну значна пазней. 4 красавіка ўвечары яна засталася на начлег у Адэскай вобласці. Наступны дзень надвор’е зноў спрыяла міграцыі і Элені к вечару патрапіла ў заходнія наваколлі Кіева, дзе пераначавала ў пойме рэчкі Ірпень. Баявыя дзеянні тут спыніліся некалькі дзён таму. У паводзінах самкі не было нічога незвычайнага. Раніцай 6 красавіка яна спакойна рушыла далей. Яе шлях ляжаў праз сумна вядомыя мясціны – Ірпень, Буча, Гастомель, дзе яшчэ нядаўна адбываліся жудасныя падзеі. Вядома, птушцы няма справы да вар’яцтва людзей. На наступны дзень яна была ўжо на сваім гняздзе ў запаведніку непадалёк ад Бараўца. Яе гнездавы сезон склаўся не так удала, як у суседа. Птушаня Элені загінула па невядомай прычыне ў сярэдзіне лета.

Астатнія арляцы ляцелі ўвесну 2022 года значна заходней, дзе вайна адчувалася толькі выбухамі ў вялікіх гарадах. Малаверагодна, што яна закранула арляцоў. Усе яны паспяхова дабраліся да сваіх гнёздаў. Самым хуткім сярод іх, як і раней, быў Блонд, які прыляцеў на Альманскія балоты 17 сакавіка. Большасць птушак скончыла міграцыю троху пазней – у першай дэкадзе красавіка. Самым марудным выявіўся Вялута, які прыляцеў дадому аж 20 красавіка. Дарэчы, гата самая позняя дата вяртання беларускага вялікага арляца з выраю за 5 даследаваных вясновых сезонаў”.

Вайна ва Украіне дала арнітолагам не толькі шмат нагод для роздуму, але і матэрыял для навуковага даследавання. Мы чакаем, што будзе падрыхтавана навуковае даследаванне, прысвечанае ўплыву ваенных дзеянняў на адметнасці міграцыі вялікіх арляцоў. А пакуль што зычым птушкам бяспечнага палёту да іх гнёздаў: Палессе чакае іх.

Аварыя на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі ў 1986 годзе стала адной з самых страшных ядзерных катастроф у гісторыі. Гаворачы пра яе доўгатэрміновыя наступствы, часцей за ўсё маюць на ўвазе негатыўны ўплыў аварыі на здароўе людзей і навакольнае асяроддзе, выкліканы моцным радыеактыўным забруджваннем. Аднак ёсць як мінімум яшчэ адзін доўгатэрміновы эфект гэтай трагічнай падзеі, які часта застаецца па-за ўвагай: аварыя паклала пачатак унікальнаму ў сваім родзе прыкладу аднаўлення дзікай прыроды на тэрыторыі, якая яшчэ нядаўна інтэнсіўна засвойвалася людзьмі. На тэрыторыі плошчай у 470 тысяч гектараў, якая была шчыльна заселена і інтэнсіўна выкарыстоўвалася ў сельскай гаспадарцы, чалавечая актыўнасць спынілася ў адзін момант. Жыхары былі пераселеныя, сельскагаспадарчыя ўгоддзі закінутыя, меліяратыўныя каналы заблакаваныя, каб папярэдзіць пажары і распаўсюджванне радыяцыі з вадой. Але адыход людзей зусім не азначаў, што жыццё ў гэтых мясцінах спынілася. Прырода скарыстала рэдкі шанец і пачала пакрысе адваёўваць тэрыторыі.

Больш за два дзесяцігоддзі вучоныя назіралі гэты працэс аднаўлення. Вынікі ўражваюць: з 1999 да 2017 года плошча водна-балотных угоддзяў у Чарнобыльскай зоне павялічылася на 680%, лясоў – на 14%. Зараз, праз больш як 30 год пасля аварыі, гэтая мясцовасць стала падобнай да амаль натуральных прыродных тэрыторый на поўначы Беларусі ці поўдні Украіны з тыповымі сезоннымі паводкамі і абшарамі балот.

Вучоныя меркавалі, што вынікам кардынальнага скарачэння чалавечага ўздзеяння стане змена складу жывёльных супольнасцей. На працягу 22 гадоў – з 1998 да 2019 – беларускі арнітолаг Валерый Дамброўскі вёў маніторынг відавога складу, колькасці і месцаў пражывання драпежных птушак, што гняздуюць у Чарнобыльскай зоне адчужэння.

Даследаванне вялося на тэрыторыі плошчай у 147 квадратных кіламетраў, якая да аварыі актыўна выкарыстоўвалася ў сельскай гаспадарцы. За 22 гады назіранняў зарэгістравалі 13 відаў дзённых драпежнікаў, якія гнездавалі тут. За гэты час змяняўся і відавы склад птушак, і колькасць асобных відаў.

Так, выявілася, што за час даследавання вырасла колькасць вялікіх арляцоў, якія маюць статус глабальна пагражальнага віду: у 2019 годзе чатыры пары зафіксавана на даследаваным участку, а ўсяго ў беларускай частцы зоны адчужэння – як мінімум 13. На сёння Чарнобыльская зона – адзінае месца ў свеце, дзе колькасць гэтага віду расце. Важна адзначыць, што вялікі арлец прызнаны індыкатарам стану водна-балотных угоддзяў. Менавіта дэградацыя і страта такіх прыродных тэрыторый у свеце прывяла і прыводзіць да скарачэння папуляцыі гэтых птушак. Важна і тое, што вялікія арляцы вельмі адчувальныя да турбавання чалавекам: прысутнасць людзей дрэнна ўплывае на паспяховасць іх размнажэння. Даследаванне паказала, што павелічэнне плошчы водна-балотных угоддзяў разам з адсутнасцю антрапагеннага ўплыву паспрыяла росту колькасці гэтых рэдкіх птушак, то бок адноўленыя тэрыторыі дзікай прыроды могуць стаць выратавальнымі для гэтага віду.

Яшчэ адзін драпежнік, адчувальны да антрапагеннага ўздзеяння, – арлан-белахвост. Да аварыі на Чарнобыльскай АЭС гэтыя птушкі на тэрыторыі цяперашняй зоны адчужэння не размнажаліся і ўпершыню былі адзначаны ў 1992 годзе. Да 2010 года іх колькасць тут павялічылася да дваццаці пар. У адрозненне ад вялікага арляца, арлан-белахвост – аселы від, для яго крытычна  важная наяўнасць дастатковай колькасці буйной здабычы ўзімку. І тут на першы план выходзіць яшчэ адзін аспект аднаўлення дзікай прыроды на гэтай тэрыторыі: у зоне адчужэння вырасла колькасць вышэйшых драпежнікаў – у прыватнасці, ваўкоў,– а таксама іх здабычы – ласёў і аленяў. Дзякуючы гэтаму арланы-белахвосты ў халодную пару года забяспечаны падаллю, што дазваляе ім выжываць.

Аўтары даследавання адзначаюць, што колькасць драпежных птушак, якія аддаюць перавагу сельскагаспадарчым угоддзям падчас палявання, наадварот, скарацілася. Так, за перыяд назіранняў у Чарнобыльскай зоне адчужэння значна ўпала колькасць такіх распаўсюджаных відаў як поплаўны лунь, малы арлец, асаед, канюх-мышалоў. Цікава, што ў пачатку назіранняў, якія, нагадаем, стартавалі ў 1998 годзе, колькасць гэтых птушак у Чарнобыльскай зоне была нашмат большай, чым у сярэднім па рэгіёне. Вучоныя мяркуюць, што хуткі рост папуляцый назіраўся ў першыя гады пасля аварыі: звыклыя кармавыя тэрыторыі птушак не паспелі моцна змяніцца, а адыход людзей і спыненне вытворчай актыўнасці дазволілі птушкам больш свабодна паляваць і выбіраць месцы для гнездавання. Аднак па меры паўторнага забалочвання адкрытых сухіх тэрыторый станавілася ўсё меней. Плошчы аптымальных паляўнічых угоддзяў для пералічаных птушак скараціліся, дадалася канкурэнцыя з буйнейшымі драпежнікамі – вялікім арляцом і арланам-белахвостам. Апошняя прычына, як мяркуюць арнітолагі, прывяла таксама да скарачэння колькасці арла-вужаеда.

Вучоныя заўважаюць: пасіўнае аднаўленне экасістэм і яго ўплыў на біяразнастайнасць – працэсы няхуткія. Даследаванне паказала, што некаторым відам спатрэбілася амаль дваццаць гадоў, каб стабілізаваць колькасць, а некаторыя віды – такія як вялікі і малы арляцы – дагэтуль знаходзяцца ў дынаміцы. Вялікі арлец пачаў каланізаваць Чарнобыльскую зону адчужэння толькі праз паўтара дзесяцігоддзя пасля таго, як тэрыторыю пакінулі людзі. Таму адэкватна ацаніць працэсы аднаўлення экасістэм і звязаныя з ім змены ў складзе і колькасці відаў можна толькі праз доўгатэрміновае назіраннне. Яго працягласць будзе вымярацца дзесяцігоддзямі. Аднак ужо цяпер відаць, што пасіўнае аднаўленне дзікай прыроды здольнае вярнуць нізінныя тэрыторыі Еўропы ў стан, блізкі да натуральнага – як з пункту гледжання экасістэм, так і ў плане біяразнастайнасці.

Заснаваны ў 1997 годзе, Фонд Мікаэля Зукава ўдзельнічае ў праектах па ахове прыроды, змякчэнні наступстваў змены клімату, кіраванні ахоўнымі прыроднымі тэрыторыямі і ўстойлівым землекарыстанні на чатырох кантынентах, працуючы з рознымі відамі прыродных ландшафтаў. Арганізацыя мае вялікі вопыт працы ў постасавецкіх краінах, у тым ліку ва Украіне.

Не так даўно каманда Фонда Зукава рэалізавала праект “Экасістэмная адаптацыя да зменаў клімату і ўстойлівае рэгіянальнае развіццё праз пашырэнне магчымасцей украінскіх біясферных рэзерватаў”. Экасістэмны падыход абапіраецца на ахову, устойлівае кіраванне і аднаўленне экасістэм з мэтай захавання альбо ўзнаўлення іх натуральных уласцівасцей. У сваю чаргу экасістэмы, якія ўстойліва і паўнавартасна функцыянуюць, забяспечваюць людзям жыццёва важныя экасістэмныя паслугі.

Перавагі экасістэмнага падыходу прадэманстравалі на практыцы на трох пілотных участках, што належаць да асабліва ахоўных прыродных тэрыторый Украіны. Кожны з іх можа пахваліцца адчувальнымі і вымернымі вынікамі. Напрыклад, дзякуючы паўторнаму забалочванню ўчастка ў прыродным рэзерваце Расточча, прыродныя пажары тут больш не здараюцца, а тэмпература зямной паверхні панізілася.

Навуковыя веды і палявы вопыт спецыялістаў Фонда Зукава абагулены ў пераліках рэкамендаваных ахоўных мер для розных тыпаў экасістэм, у тым ліку балот. Імі можна кіравацца падчас планавання перспектыўнага аднаўлення водна-балотных угоддзяў Палесся.

Аднаўленне водна-балотных угоддзяў апошнім часам часта трапляе ў цэнтр увагі ва Украіне. На тое ёсць шэраг прычын. Балоты Палесся інтэнсіўна асушаліся, пераважна для патрэб сельскай гаспадаркі, у 50-80-я гады 20-га стагоддзя. Гэта парушыла гідралагічны рэжым усяго рэгіёна. У выніку сельскагаспадарчыя землі дэградавалі і ў многіх выпадках былі пакінуты. Акрамя таго, панізіўся ўзровень грунтовых вод, больш частымі сталі засухі і пажары. Асушаныя і дэградаваныя тарфянікі – крыніца парніковых газаў. А прыродныя пажары прыводзяць да забруджвання паветра небяспечнымі рэчывамі – менавіта праз іх Кіеў у 2020 і 2021 гадах трапіў у лік гарадоў з асабліва высокім узроўнем забруджанасці паветра.

У той жа час непарушаныя водна-балотныя ўгоддзі змякчаюць наступствы кліматычных змен дзякуючы сваёй здольнасці паглынаць і ўтрымліваць вуглярод. Функцыянуючы натуральна і паўнавартасна, яны абараняюць людзей ад надзвычайных прыродных з’яў, такіх як засухі, паводкі, пажары. Водна-балотныя ўгоддзі працуюць як “ныркі прыроднага ландшафту”, акумулюючы і фільтруючы ваду. Важнасць водных рэсурсаў Палесся для Украіны выключная.

Ваенны канфлікт, які ўспыхнуў ва Украіне летась, нагадаў пра яшчэ адну важную ролю балот, шмат разоў правераную цягам гісторыі: цяжка пераадольныя, топкія непарушаныя балоты служаць натуральным прыродным бар’ерам. Акрамя таго, натуральны водны рэжым водна-балотных угоддзяў мінімізуе рызыку пажараў, выкліканых выбухамі альбо абстрэламі.

Цяпер, калі аднаўленне водна-балотных угоддзяў ва Украіне можа з вялікай імавернасцю знайсці падтрымку з боку розных груп зацікаўленых людзей, Франкфурцкае заалагічнае таварыства і Фонд Міхаэля Зукава аб’ядноўваюць свае веды і вопыт, каб надаць новы імпульс гэтай важнай працы. Спецыялісты фонда зараз працуюць над абгрунтаваннем аднаўлення некалькіх перспектыўных участку ва ўкраінскай частцы Палесся, у тым ліку – Рамсарскіх тэрыторый.

Мяркуецца, што комплексная ацэнка тэрыторый, якія могуць падлягаць аднаўленню, закране шмат аспектаў – ад геаграфічнай, экалагічнай і гідралагічнай характарыстык да юрыдычнага статусу тэрыторый і аналізу асоб і супольнасцей, зацікаўленых і здольных паўплываць на гэты працэс. Гэта дазволіць экспертам вызначыць участкі з найлепшымі перспектывамі паспяховага аднаўлення, спланаваць комплекс практычных мер па яго рэалізацыі і такім чынам зрабіць нашы супольныя намаганні дзеля прыроды Палесся максімальна эфектыўнымі і плённымі.

Загалоўнае фота: Вяртлявая чаротаўка на палескім балоце. Фота: Даніэль Розенгрэн

36,000 гектараў – гэта агульная плошча тэрыторый, што атрымалі ахоўны статус праз стварэнне новага нацыянальнага парка, заказніка, а таксама прыняцця ахоўных пашпартоў для месцаў пражывання і ўзрастання рэдкіх відаў.

2022 год пачаўся з натхняльных навін: дэкрэтам прэзідэнта Украіны абвешчана стварэнне новага нацыянальнага парка “Пушча Радзівіла”. Такім чынам пад ахову ўзятыя тэрыторыі высокай прыродаахоўнай каштоўнасці, у тым ліку стараўзроставыя хваёвыя лясы і балотныя масівы. “Пушча Радзівіла” ахоплівае плошчу 24,265 гектараў. Тут сустракаюцца больш як 450 відаў флоры і 230 – фаўны, дзясяткі з іх маюць нацыянальны ахоўны статус. Сярод насельнікаў нацыянальнага парка – шэрыя журавы, цецерукі, бабры, ласі, рысі, шматлікія віды кажаноў.

“Пушча Радзівіла”, якая мяжуе з Роўненскім прыродным запаведнікам і заказнікам “Альманскія балоты”, стала новым звяном у сетцы ахоўных прыродных тэрыторый Палесся. Дзякуючы стварэнню новага нацыянальнага парка ўзмацніліся ахова і экалагічная звязанасць найбуйнейшага ў Еўропе комплекса верхавых і пераходных балот.

На падставе палявых даследаванняў, праведзеных у рамках праекта “Палессе – дзікая прырода без межаў” у 2020-2021 гадах, 142 месцы пражывання і ўзрастання рэдкіх відаў афіцыйна перададзены пад ахову. Іх агульная плошча складае 6,372 гектары. Сорак два віды атрымалі лепшую ахову, у тым ліку сысуны, рэптыліі, птушкі, насякомыя, расліны і грыбы. Выяўленне, картаграфаванне такіх месцаў і прыняцце ахоўных пашпартоў выключна важныя для забеспячэння надзейнай аховы рэдкіх відаў. Гэтая працэдура прадугледжвае распрацоўку навукова абгрунтаваных ахоўных мер для кожнага асобнага віду (а часам – нават для асобнага месца пражывання ці ўзрастання). Вызначаныя меры абавязковыя, і іх выкананне кантралюецца ў адпаведнасці з заканадаўствам.

Тым часам у лютым 2022 года заказнік “Альманскія балоты” атрымаў новы план кіравання на наступныя 20 гадоў. Прыняццю дакумента папярэднічалі месяцы карпатлівай працы па стварэнні пераліку навукова абгрунтаваных мер па захаванні і падтрыманні каштоўных экасістэм і папуляцый рэдкіх відаў флоры і фаўны, а таксама забеспячэнні ўстойлівага функцыянавання заказніка. Чакаецца, што гэтыя меры здолеюць у перспектыве зменшыць альбо нівеляваць найбольш істотныя пагрозы экасістэмам Альманскіх балот, такіх як змены клімату, асушальная меліярацыя, прыродныя пажары, нелегальная нарыхтоўка драўніны, засыханне дрэў, распаўсюджванне інвазіўных відаў флоры і фаўны.

Прыродны ландшафт Палесся сфармаваны Прыпяццю – адной з нешматлікіх буйных рэк Еўропы, што не былі мадыфікаваны чалавекам і засталіся практычна ў сваім натуральным стане. Абаронцы дзікай прыроды Палесся настойваюць, што захаванне і патрыманне натуральнага воднага рэжыму Прыпяці – ключавы фактар для захавання экасістэм і біяразнастайнасці ўсяго рэгіёна. Яшчэ адзін аргумент на карысць гэтай пазіцыі – навуковае даследаванне, праведзенае ў межах нашага праекта і апублікаванае ў студзені 2022 года. Падводзячы вынікі доўгатэрміновага назірання, якое доўжылася з 2001 па 2020 год, спецыялісты даводзяць, што натуральны водны рэжым рэк выключна важны для дубальтаў у перыяд размнажэння.

Спаборніцтва за самку – выключна энергазатратны працэс для самцоў дубальта. За адну ноч такавання яны трацяць да 5% масы цела. Таму багатыя кармавыя тэрыторыі паблізу такавішчаў – неабходная ўмова для падтрымання добрага фізічнага стану птушак. Да 90% рацыёну дубальта складаюць дажджавыя чарвякі, даступнасць якіх залежыць ад узроўню вады. Яе нізкі ўзровень дазваляе чарвякам рассяроджвацца ў адносна глыбокім пласце глебы. Аднак па меры павышэння ўзроўню вады яны вымушаны канцэнтравацца бліжэй да паверхні. У гэтым выпадку дубальты маюць шмат лёгкадаступнай ежы, і іх фізічны стан паляпшаецца. У той жа час далейшы рост узроўню вады, звязаны з затапленнем кармавых тэрыторый дубальта, прыводзіць да зніжэння масы цела птушак падчас такавання. Прычына такой з’явы ў тым, што дажджавыя чарвякі пакідаюць затопленыя паводкай тэрыторыі; параўнальна кароткія ногі дубальта не дазваляюць яму паспяхова шукаць здабычу на такіх участках. Таму птушкі вымушаны здзяйсняць частыя пералёты ў пошуках ежы і такім чынам траціць больш энергіі.

Аўтары даследавання падкрэсліваюць, што натуральны водны рэжым Прыпяць з уласцівымі ёй сезоннымі ваганнямі ўзроўню вады важны для захавання такавішчаў дубальта і, магчыма, іншых відаў кулікоў, якія размнажаюцца ў поймах палескіх рэк.

Яшчэ адна публікацыя, што пабачыла свет у пачатку 2022 года, разглядае ўнікальны прыклад аднаўлення дзікай прыроды ў Чарнобыльскай зоне адчужэння. Аварыя на Чарнобыльскай АЭС (1986) стала адной з самых страшных тэхнагенных катастроф у гісторыі. У выніку гэтага трагічнага здарэння на вялікіх тэрыторыях, што калісьці вылучаліся шчыльнай заселенасцю і інтэнсіўнай сельскай гаспадаркай, чалавечая дзейнасць у адзін момант спынілася. Людзі, якія жылі тут да 1986 года, былі пераселены, сельскагаспадарчыя ўгоддзі закінуты, асушальныя каналы заблакаваны, каб папярэдзіць пажары і распаўсюджванне радыяцыі з вадой. Такім чынам быў пакладзены пачатак унікальнаму эксперыменту па некіраваным аднаўленні дзікай прыроды.

Доўгатэрміновае дынамічнае назіранне за станам экасістэм у Чарнобыльскай зоне адчужэння, якое доўжылася з 1999 па 2017 год, паказала, што за гэты час плошчы водна-балотных угоддзяў і лясоў значна выраслі. Паралельна з гэтым відавы і колькасны склад фаўны на гэтых тэрыторыях таксама змяніўся. Маніторынг дзённых драпежных птушак, які праводзіўся з 1998 па 2019 год, паказаў, што вялікі арлец і арлан-белахвост – абодва тыповыя насельнікі водна-балотных угоддзяў, адчувальныя да турбавання чалавекам, якія былі зніклі з даследаванай тэрыторыі да аварыі на Чарнобыльскай АЭС – вярнуліся, і іх колькасць вырасла. У той жа час даследчыкі выявілі скарачэнне папуляцый драпежных птушак, якія спецыялізуюцца на паляванні ў сельскагаспадарчых угоддзях.

Аўтары даследавання адзначаюць, што пасіўнае аднаўленне экасістэм здольнае вярнуць нізінныя тэрыторыі Еўропы ў натуральны ці блізкі да натуральнага стан – і ў сэнсе экасістэм, і ў сэнсе біяразнастайнасці.

Яшчэ адно дасягненне нашых вучоных у 2022 годзе – распрацоўка першай карты наглебавага расліннага покрыва ўсяго Палесся. Гэта стала магчымым дзякуючы карпатлівай працы па суаднясенні вынікаў маштабнага палявога даследавання і дадзеных, атрыманых ад пары спадарожнікаў Sentinel. Для апрацоўкі інфармацыі выкарыстоўваўся Google Earth Engine. На карце ідэнтыфікаваны шэраг тыпаў наглебавага покрыва, якія могуць быць распазнаны з арбіты спадарожніка, такія як сельскагаспадарчыя ўгоддзі і населеныя пункты, вада, хваёвыя і ліставыя лясы, лугі, балоты. Гэты інструмент дапаможа спецыялістам у правядзенні розных відаў аналізу. У прыватнасці, карта будзе карыснай для дынамічнага маніторынгу аднаўлення альбо, наадварот, дэградацыі прыродных тэрыторый, зменаў у землекарыстанні, у вывучэнні інтэнсіўнасці сезонных паводак на Палессі. Таксама карта дасць новыя магчымасці для аналізу экалагічнай звязанасці прыродных тэрыторый, картаграфавання распаўсюджвання відаў, пашырэння ахоўных тэрыторый і кіравання імі.

Мы спадзяёмся, што 2023 год будзе больш спрыяльным для аднаго з самых вялікіх і каштоўных прыродных ландшафтаў Еўропы і людзей, што яго насяляюць. І мы пачынаем новы год з імкненнем і далей працаваць на карысць дзікай прыроды Палесся і тых, хто заве гэтую зямлю сваім домам.

Загалоўнае фота: пойма Прыпяці на захадзе сонца. Фота: Віктар Малышчыц

Добрая навіна для дзікай прыроды Палесся! Цягам мінулага года перададзены пад ахову 142 месцаў пражывання дзікіх жывёл і ўзрастання дзікіх раслін у Лельчыцкім і Столінскім раёнах Беларусі. Іх агульная плошча складае 6500 гектараў. Дзякуючы нашаму праекту больш надзейную абарону набылі 42 рэдкія віды: сысуны, птушкі, рэптыліі, насякомыя, расліны, грыбы. Сярод іх – вялікі арлец і белая сініца, барсук і арэшнікавая соня, балотная чарапаха і вялікі сплаўны павук, расянка прамежкавая і грыфала кучаравая.

Перадача месцаў іх пражывання ці ўзрастання пад ахову – няпростая працэдура, якая патрабуе ўдзелу розных спецыялістаў і інстанцый. Без гэтага немагчыма вызначыць пералік патрэбных ахоўных мер і зрабіць іх выкананне абавязковым, а значыць, забяспечыць захаванне рэдкіх відаў і іх “жытла”.

Рэдкія віды жывёл, раслін і грыбоў, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення і падлягаюць асаблівай ахове, пералічаны ў Чырвонай кнізе Беларусі. Але мала канстатаваць: гэтаму віду неабходная абарона. Патрэбны спецыяльныя навукова абгрунтаваныя ахоўныя меры не толькі для віду ў цэлым, але і для кожнага належным чынам зарэгістраванага месца, дзе ён сустракаецца.

Такія месцы выяўляюць падчас навуковых даследаванняў, лесаўпарадкавання альбо прыродаахоўных мерапрыемстваў. Бывае, што знаходзяць іх і звычайныя грамадзяне. Але дакументальна зафіксаваць знаходку можа не любы ахвочы, а толькі спецыяліст з адпаведнай кваліфікацыяй. У спецыяльны дакумент – пашпарт – заносяцца звесткі пра выяўленае месца пражывання альбо ўзрастання рэдкага віду: назва, фотаздымак, апісанне і каардынаты месца, колькасць асобін альбо раслін, стан папуляцыі.

Разам з пашпартам афармляецца ахоўнае абавязацельства. У ім пералічваюцца ахоўныя меры і вызначаецца той, хто будзе несці адказнасць за іх выкананне – як правіла, землекарыстальнік. Гэта можа быць і юрыдычная асоба (напрыклад, лясная гаспадарка), і індывідуальны прадпрымальнік, у чыім карыстанні знаходзіцца тэрыторыя, і нават фізічная асоба.

Пашпарты і ахоўныя абавязацельствы накіроўваюцца ў мясцовую інспекцыю прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя, а далей – у Нацыянальную акадэмію навук Беларусі для праверкі і ўзгаднення. Узгодненыя дакументы становяцца падставай для рашэння мясцовага органа ўлады аб перадачы пад ахову месцаў пражывання альбо ўзрастання рэдкіх відаў. Вось цяпер ахоўныя меры маюць усе юрыдычныя падставы! За іх выкананнем сочыць Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя і яго тэрытарыяльныя органы.

Што ж менавіта трэба (альбо, наадварот, нельга) рабіць, каб захаваць рэдкі від?

Відавочна, гэтыя меры не аднолькавыя для раслін і рыб, насякомых і грыбоў, рэптылій і птушак.

Выжыванне балотнай чарапахі (Emys Orbicularis) наўпрост залежыць ад захаванасці балот і рачных поймаў. Там, дзе яна пражывае, забаронена асушальная меліярацыя. Не дазваляюцца таксама працы, звязаныя з пашкоджаннем натуральнага глебавага покрыва і карыстаннем нетрамі – яны небяспечныя для кладак і чарапашанят. Асобныя меры прадугледжаны для водных аб’ектаў: іх нельга штучна заглыбляць і выпростваць, забаронена зліваць у іх сцёкавыя і дрэнажныя воды, здабываць ці знішчаць водныя расліны.

Лічынкі жука-рагача (Lucanus Cervus) развіваюцца некалькі гадоў. Увесь гэты час яны жывуць на мёртвых дрэвах і харчуюцца спарахнелай драўнінай. Адна з асноўных пагроз для рэдкага насякомага – вырубка старых шыракалісцевых лясоў, асабліва дуброў, выдаленне сухастойных дрэў і ветравалаў падчас санітарных рубак лесу. Там, дзе выяўлены месцы пражывання жука-рагача, нельга ссякаць старыя і засохлыя дрэвы, прымяняць хімікаты, паліць сухую расліннасць і адходы лесанарыхтоўкі.

Яшчэ адзін “чырванакніжны” від – беласпінны дзяцел (Dendrocopos Leutocos). Аснова яго рацыёну – насякомыя, здабытыя з-пад кары засохлых дрэў. У мёртвых падгнілых дрэвах гэтыя птушкі будуюць сабе жытло. Таму на тэрыторыі, дзе сустракаецца беласпінны дзяцел, забаронена высякаць любыя дрэвы. Каб забяспечыць рэдкім птушкам спакой падчас гнездавання, з 1 сакавіка па 1 ліпеня побач з месцамі іх пражывання забаронены паляванне, нарыхтоўка лясных рэсурсаў.

А гэта – фіялка тапяная (Viola Uliginosa). Яе арэал у Еўропе дастаткова вялікі, але колькасць віду паўсюдна скарачаецца. Балоцістая мясцовасць і поймы рэк, для якіх характэрныя сезонныя затапленні, – аптымальнае асяроддзе для гэтых раслін. Таму не дзіўна, што гэты від распаўсюджаны на Палессі. У месцах узрастання фіялкі тапяной і побач з імі забаронена выкарыстанне гусенічнага транспарту і  іншыя працы, якія могуць прывесці да пашкоджвання ці знішчэння натуральнага глебавага покрыва, на такіх тэрыторыях нельга праводзіць асушальную меліярацыю. Весці высечку лесу можна абмежавана і толькі пры наяўнасці ўстойлівага снежнага покрыва.

Мы працягваем выяўляць і перадаваць пад ахову месцы пражывання і ўзрастання рэдкіх відаў, каб зрабіць іх ахову больш эфектыўнай!