2023-ці: вынікі года і новыя планы для дзікай прыроды Палесся

2023 год пачаўся з вельмі добрых навін: мы пачалі рыхтавацца да аднаўлення некалькіх участкаў парушаных балот ва ўкраінскай частцы Палесся.

Хоць Україна па-ранейшаму знаходзіцца ў стане вайны, мы сумесна з партнёрамі арганізавалі сустрэчу на месцы, падчас якой адбыліся перамовы з зацікаўленымі асобамі і палявыя выезды. Аднаўленне балот зараз у цэнтры ўвагі ва Украіне – больш і больш людзей усведамляюць важнасць “здаровых” і функцыянальных балот. Спецыялісты ў галіне аховы прыроды адзначаюць іх вялізны ўклад у барацьбу з кліматычнымі зменамі і стратай біяразнастайнасці, у той час як мясцовыя жыхары на ўласныя вочы назіраюць наступствы асушальнай меліярацыі, якая шырока практыкавалася ва Украіне ў сярэдзіне 20-га стагоддзя: недахоп пітной вады, дэградацыя глебы, частыя засухі і небяспека прыродных пажараў.

Карыстаючыся момантам, спецыялісты з Фонду Майкла Зукава ацанілі мэтазгоднасць аднаўлення некалькіх балотных тэрыторый і абралі пяць участкаў на ўкраінскім Палессі для аднаўлення.

Гэтыя ўчасткі знаходзяцца ў розных абласцях Украіны, і чакаецца, што вынікам нашай працы стане не толькі аднаўленне 20.000 га парушаных балот, але і стварэнне ў кожнай вобласці групы спецыялістаў, узброеных ведамі і вопытам у галіне аднаўлення балот, якія ў перспектыве змогуць пашыраць гэтую актыўнасць у сваім рэгіёне.

Пакуль мы засяроджваемся на аднаўленні прыродных ландшафтаў ва Украіне, прыносяць плады нашы намаганні па наданні ахоўнага статусу новым тэрыторыям у Беларусі. Праца над гэтым вялася яшчэ ў 2020-2021 гадах. Тут шмат вялікіх па плошчы добра захаваных і поўнафункцыянальных прыродных тэрыторый вялікай прыродаахоўнай каштоўнасці, але далёка не ўсе з іх маюць ахоўны статус – наадварот, яны дэградуюць пад уздзеяннем антрапагенных фактараў. Такія тэрыторыі найперш патрабуюць афіцыйнага ахоўнага статусу, які гарантуе абавязковыя, сістэматычныя і навукова абгрунтаваныя ахоўныя меры.

У 2023 годзе новы заказнік – “Пойма Львы” – быў абвешчаны на беларускай частцы Палесся. Гэта вынік некалькіх год планамернай працы: першапачаткова стварэнне заказніка лабіравалася нашым праектам у 2020-2021 гадах. Агульная плошча заказніка складае 2400 га. Гэта частка нацыянальнай экалагічнай сеткі і патэнцыйнага біясфернага рэзервата ЮНЕСКА. Новы заказнік займае частку вялікага лесабалотнага комплекса у пойме ракі Льва, якая з’яўляецца важным экалагічным калідорам і ключавой тэрыторыяй для рэдкіх відаў птушак – вялікага арляца і палявога луня. Палявыя даследаванні пацвердзілі, што на тэрыторыі заказніка сустракаюцца 588 відаў раслін і 181 від наземных пазваночных, у тым ліку 27 відаў птушак і 8 відаў сысуноў, занесеных у Чырвоную кнігу Беларусі. Важна, што новая ахоўная тэрыторыя мяжуе з заказнікам “Альманскія балоты”, што ўзмацняе экалагічную звязанасць.

Меншыя па плошчы прыродныя тэрыторыі могуць быць узятыя пад ахову як асобныя месцы пражывання ці ўзрастання рэдкіх відаў, а таксама як каштоўныя біятопы, якія ў выпадку парушэння ніколі не змогуць быць адноўленыя ў сваім першапачатковым стане. У 2023 годзе 5000 га рэдкіх і тыповых біятопаў і месцаў пражывання і ўзрастання рэдкіх відаў былі ўзятыя пад ахову ў беларускай частцы Палесся. Яшчэ 13 месцаў гнездавання вялікага арляца зараз маюць ахоўны статус. Яшчэ ў 2021 годзе ў межах нашага праекта праведзены палявыя даследаванні, вызначаны тэрыторыі, што патрабуюць аховы, і адпаведныя дакументы накіраваны ў дзяржаўныя органы. У 2023 годзе нарэшце завяршыліся ўсе неабходныя працэдуры, звязаныя з гэтым.

Даследаванні дапамагаюць нам лепей зразумець працэсы, што адбываюцца ў палескім ландшафце, выявіць пагрозы для яго прыроды і знайсці найбольш адпаведныя падыходы і рашэнні. У 2023 годзе некалькі выйшла некалькі навуковых работ, заснаваных на палявых даследаваннях, што праводзіліся на Палессі ў папярэднія гады.

Прыродныя пажары – надзённая праблема для Палесся. Вялікія асушаныя тэрыторыі лёгка гараць, а самую вялікую небяспеку нясуць пажары на тарфяніках. Полымя пагражае бяспецы, здароўю і жыццю людзей, нясе шкоду эканоміцы. Шмат рэсурсаў траціцца на барацьбу з агнём у спякотныя і засушлівыя перыяды. З вялікай імавернасцю праблема стане яшчэ вастрэйшай па меры змянення клімату. Аўтары нядаўняга даследавання з рашай партнёрскай арганізацыі Брытанскага траста па арніталогіі картаграфавалі і прааналізавалі буйныя пажары, што адбываліся на Палессі на працягу 19 год. Упершыню даследчыкі вызначылі заканамернасці, прыродныя і антрапагенныя фактары ўзнікнення і распаўсюджвання пажараў у экасістэмах Палесся. На жаль, пажары непрапарцыянальна моцна закранаюць асабліва ахоўныя, міжнародна значныя тарфянікі і поймавыя лугі, а найбольш маштабныя пажары наносяць шкоду стараўзроставым лісцевым лясам. Аўтары даследавання перакананы: натуральны, эфектыўны і нізказатратны спосаб папярэдзіць гэтую праблему – аднаўленне асушаных водна-балотных угоддзяў, што дазволіць стварыць натуральныя бар’еры для разбуральных буйных пажараў.

Выкарыстаўшы агульнадаступныя спадарожнікавыя дадзеныя і праграмнае забеспячэнне з воблачных сховішчаў, аўтары даследавання распрацавалі ўзнаўляльную метадалогію, якую можна прымяніць да любой часткі свету і такім чынам зрабіць уклад у аднаўленне ландшафтаў і павышэнне эфектыўнасці прыродаахоўных мерапрыемстваў.

Яшчэ адна нядаўняя публікацыя прысвечана палескай папуляцыі шэрага ваўка. Папуляцыя дагэтуль мала даследавана, хоць і мае вялікую прыродаахоўную значнасць як злучальнае звяно паміж вялікімі папуляцыямі віду ў Польшчы і краінах Балтыі, з аднаго боку, і ў Расійскай Федэрацыі, з другога боку. Аўтары прааналізавалі ўплыў антрапагенных фактараў на якасць месцаў пражывання ваўкоў на Палессі. Яны суаднеслі пацверджаныя факты прысутнасці ваўкоў з характарыстыкамі ландшафту і зрабілі выснову, што ваўкі пазбягаюць тэрыторый з перавагай сельскагаспадарчых угоддзяў, высокім індэксам штучнага святла ўначы і высокай шчыльнасцю дарог. Гэта значыць, што антрапагенныя фактары моцна ўплываюць на распаўсюджванне ваўкоў. Аўтары даследавання падлічылі: хоць 26% тэрыторыі Палесся ў высокай ступены прыдатныя для пражывання ваўкоў, не ўсе з гэтых тэрыторый занятыя жывёламі. Некаторыя якасныя ўчасткі ізаляваны адзін ад аднаго, і вельмі важна не дапусціць іх далейшай фрагментацыі. Наадварот, стварэнне новых ахоўных прыродных тэрыторый важнае для забеспячэння стабільных сувязей паміж найважнейшымі ахоўнымі тэрыторыямі для захавання віду.

Палеская папуляцыя еўразійскай рысі, як і папуляцыя шэрага ваўка, пакуль што застаецца слаба вывучанай. Рысь – ключавы драпежны від для ўсёй Еўропы, які моцна ўплывае на развіццё экасістэм. Папуляцыі рысі ў Беларусі і Украіне звязаны з папуляцыямі ў іншых частках Цэнтральнай Еўропы, таму разуменне іх статусу важнае для распрацоўкі агульнаеўрапейскіх мер па ахове віду.

Найбуйнейшыя па маштабах работы па фіксацыі рысі з дапамогай фотапастак, праведзеныя ў 2020-2021 гадах на асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях Палесся (уключаючы Чарнобыльскую зону адчужэння ва Украіне і прыродныя заказнікі Прыпяцкага Палесся ў Беларусі) сталі асновай для сістэматычнага навукова абгрунтаванага даследавання віду ў рэгіёне. Вынікам гэтай працы стала найбольш дасканалая на сённяшні дзень ацэнка шчыльнасці папуляцыі рысі ва Украіне і Беларусі. Аўтары даследавання адзначаюць, што віду пагражаюць браканьерства і фрагментацыя месцаў пражывання, выкліканая антрапагенным уплывам. Таму ахоўныя прыродныя тэрыторыі маюць вялікую значнасць для рысі. Аднак неабходныя далейшыя даследаванні для таго, каб зразумець іншыя аспекты статусу гэтага віду, такія як генетычная разнастайнасць папуляцыі альбо поўны спектр экалагічных і антрапагенных фактараў, што ўплываюць на рысь у гэтым рэгёне.

Усе дасягненні праекта ў 2023 годзе – гэта, з аднаго боку, працяг вялікай сістэмнай працы, пачатай некалькі год таму. З другога боку, усё гэта дазваляе лепей зразумець прыроду Палесся і зрабіць наступныя крокі па яе захаванні і аднаўленні больш прадуманымі і мэтанакіраванымі. Мы ўваходзім у новы год не бесклапотна, але з верай у нашу працу дзеля прыроды і людзей Палесся!