ПДРЭЗ у Беларусі і Чарнобыльскі радыяцыйна-экалагічны біясферны запаведнік ва Украіне — адзіныя ў свеце радыяцыйна-экалагічныя запаведнікі. ПДРЭЗ не адносіцца да асабліва ахоўных прыродных тэрыторый (ААПТ) і ўваходзіць у структуру Міністэрства па надзвычайных сітуацыях Рэспублікі Беларусь. Але за 35 гадоў дзікая прырода адваявала прастору ў людзей: эвакуацыя і працяглая забарона на гаспадарчую дзейнасць зрабілі сваю справу. Тэрыторыю асвоілі барсукі і рысі, з гадамі амаль у дзесяць разоў вырасла папуляцыя завезеных з Белавежскай пушчы зуброў, ад суседзяў прыйшлі новыя віды. Але, як сцвярджае намеснік дырэктара ПДРЭЗ па навуковай рабоце Максім Кудзін, ёсць складанасці з тым, як звязаць навуковую і прыродаахоўную дзейнасць з выклікамі радыяцыйнага становішча:

“Мы разлічваем, што план кіравання дазволіць нам разглядаць запаведнік як ААПТ і напоўніць працу даследчага аддзела прыродаахоўнымі сэнсамі. У тым ліку рухацца ў адпаведнасці з дзяржаўнымі праграмамі па развіцці Смарагдавай сеткі і Рамсарскіх угоддзяў, стварыць цэнтры рэнатуралізацыі і рэінтрадукцыі для ахоўных відаў жывёльнага і расліннага свету, напрыклад коней Пржавальскага”.

Навукоўцы з НПЦ НАН Беларусі па біярэсурсах сумесна з навуковым аддзелам запаведніка рыхтуюць дакумент, у якім будуць прапісаныя меры і метады ліквідацыі наступстваў Чарнобыльскай аварыі, якія не наносяць шкоды дзікай прыродзе, а таксама абавязковыя прыродаахоўныя меры для захавання біяразнастайнасці. Таццяна Трафімовіч, спецыяліст АПБ па прыродаахоўных пытаннях, лічыць, што план кіравання дапаможа замацаваць здаровы баланс інтарэсаў на гэтай тэрыторыі:

“Згодна з законам, запаведнікам можна зваць тэрыторыю, якая не зазнавала моцнага ўздзеяння чалавека на працягу як мінімум 75 апошніх гадоў. Але на прыкладзе ПДРЭЗ мы бачым, што за 20-30 гадоў вялікая тэрыторыя без чалавека можа стаць адным з найлепшых у свеце запаведнікаў. Даць прыродзе і далей аднаўляцца пад наглядам навукоўцаў вельмі важна. Іх экспертыза і прафілактыка пагроз — падмурак, на якім запаведнік зможа развівацца на карысць дзікай прыроды і людзей”.

Як паказалі шматгадовыя даследаванні, у зоне адчужэння нармальна развіваюцца папуляцыі жывёл. Там у адноснай бяспецы адчуваюць сябе водна-балотныя птушкі, для якіх мелкаводдзе, што ўтварылася пасля перакрыцця меліярацыйных каналаў пасля аварыі, — сапраўдная раскоша. Разнастайнасць рыб прыцягвае навукоўцаў-іхтыёлагаў. Мядзведзь, арлан-белахвост, пугач і вялікі арлец, якія вярнуліся ў зону пасля аварыі, ствараюць запаведніку славу на ўсю Еўропу. Па словах арнітолага Валерыя Дамброўскага, гэта адзінае месца ў Еўропе, дзе колькасць вялікага арляца расце.

Унікальныя ўмовы і разнастайнасць відаў прыцягваюць у запаведнік навукоўцаў з усяго свету. ПДРЭЗ рэалізуе сумесныя праекты з Нарвегіяй, ЗША, Аўстраліяй, не кажучы ўжо пра краіны-суседкі. У 2019 годзе запаведнік наведаў брытанскі эколаг, прафесар сэр Джон Лоўтан:

“Мне пашанцавала пабываць у зоне адчужэння двойчы. Бачыць ваўкоў, ласёў, чорных буслоў, белых сініц і быць амаль аглушаным крыкамі драчоў і кумканнем жаб, знаходзячыся пры гэтым у Еўропе, — ажыццявіліся адны з самых маіх вялікіх мараў як натураліста”.

Першы план кіравання для Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалагічнага запаведніка распрацоўваецца ў рамках праекта “Палессе — дзікая прырода без межаў”, які з’яўляецца кампанентам Праграмы захавання ландшафтаў пад пагрозай (ELP), выконваецца АПБ пры падтрымцы Франкфурцкага заалагічнага грамадства і фінансуецца “Аркадзіяй” — дабрачынным фондам Лізбет Раўзінг і Пітэра Болдуіна.

Жыхары Палесся на беларускім і ўкраінскім баках валанцёраць, каб захаваць дзівосную дзікую прыроду, якую яны завуць домам.

Мясцовыя захавальнікі дзікай прыроды ахвяруюць вольным часам, каб абараніць дзікую прыроду палескіх заказнікаў і іншых прыродных тэрыторый ад непажаданага ўмяшальніцтва. Праект “Палессе – дзікая прырода без межаў” пры падтрымцы Праграмы захавання ландшафтаў пад пагрозай працуе з 12 групамі валанцёраў-захавальнікаў з Украіны і 47 захавальнікамі з Беларусі. Ініцыятыва параўнальна новая і з цягам праекта падыходы да яе могуць змяняцца ў кожнай з краін. На нацыянальных узроўнях працэсам кіруюць грамадская арганізацыя “Ахова птушак Бацькаўшчыны” і Украінскае таварыства аховы птушак (УТАП).

Вітайце — Настасся!

У захавальнікі дзікай прыроды на беларускім Палессі запісаліся 47 чалавек. Пад іх асаблівай увагай — Тэрыторыі, важныя для птушак, на Альманскіх балотах, Сярэдняй Прыпяці і на Тураўскім балонні. У 2020 годзе для захавальнікаў і разам з імі каманда праекта “Палессе — дзікая прырода без межаў” зладзіла восем матывацыйных сустрэч і семінараў па ўключэнні мясцовага насельніцтва ў прыродаахоўную справу.

Настасся Блоцкая, каардынатарка адной з трох палескіх груп захавальнікаў дзікай прыроды ад АПБ, правяла за 2020 год больш за 150 заняткаў экалагічнага напрамку ў мясцовых школах. Настаўніца па фізічнай падрыхтоўцы, Настасся распрацавала пазакласны курс для мясцовых школьнікаў пра птушак, пра рэдкія віды і віды, якія знікаюць, пра каштоўнасць прыроды. Гэты курс яна назвала ”Азбука арніталогіі”. Заняткі адбываюцца з трыма рознымі групамі ў дзвюх школах раз на тыдзень.

Настасся жыве разам са сваёй сям’ёй ў Тураве ўжо каля дзесяці гадоў, і нават за такі кароткі перыяд яна заўважыла шматлікія змены ў прыродзе гэтых мясцінаў. У прыватнасці, Настассю непакоіць недахоп ападкаў, які прывёў да паніжэння ўзроўню вады ў палескіх рэках і балотах. Нават яе сын-школьнік, што ходзіць у малодшыя класы, заўважае, што снегу ўзімку з кожным годам усё менш і менш. Уражаная хараством Палесся, Настасся заахвочвае людзей вакол сябе цікавіцца прыродай свайго краю і ахоўваць яе:

“Я б вельмі хацела, каб людзі зразумелі, што матэрыяльныя рэчы не такія важныя, як тыя, што дае прырода  — калі ты дыхаеш свежым паветрам, чуеш спевы птушак, шум вады — вось гэта сапраўдныя каштоўнасці!”

Адно з такіх праблемных месцаў — заказнік “Альманскія балоты” — адзін з найбуйнейшых у Еўропе прыродных заказнікаў плошчай каля 100 000 гектараў. На яго тэрыторыі гняздуюць розныя рэдкія віды птушак, у тым ліку вялікі арлец. Альманы моцна цярпяць ад празмернай нагрузкі. Збіральнікі ягад пракладваюць нелегальныя дарогі, каб прасцей дабірацца да стаянак на балотных астравах. Пасля заканчэння сезону зямля вытаптаная, вакол шмат смецця. Вялікія арляцы вельмі чуллівыя да турбавання чалавекам. Калі  збіральнікі ягад будуць блізка ад гнязда, птушкі могуць кінуць сваіх птушанят.

Валанцёры граюць важную ролю ў барацьбе з пагрозамі прыродзе Палесся. У 2020 годзе яны некалькі разоў ездзілі на Альманы, каб прыбраць смецце на месцы нелегальных стаянак, выяўленых раней у межах праекта. Таксама быў арганізаваны трэнінг па выкарыстанні картаграфічных інструментаў, у тым ліку Геаграфічнай інфармацыйнай сістэмы (ГІС). Веды, якія яго ўдзельнікі атрымаді падчас семінара, былі выкарыстаны ў тым ліку для стварэння карт нелегальных стаянак. З дапамогай рэгіянальных каардынатараў, палявых экспертаў, работнікаў лясной гаспадаркі і захавальнікаў дзікай прыроды за паўтара года дзейнасці праекта было выяўлена і пазначана на карце 60 нелегальных лагераў збіральнікаў ягад на Альманскіх балотах і Старым Жадзене. Усе незаконныя стаянкі рэгулярна абследуюцца супрацоўнікамі праекта, а складзеная карта была перададзена адпаведным дзяржаўным органам.

Паплавы зарастаюць

Валанцёры беларускага Палесся ачышчаюць лугі ў ваколіцах Турава ад празмернай расліннасці. Са словаў арнітолага Паўла Пінчука, які больш за 20 гадоў сочыць за птушкамі на Тураўскай станцыі кальцавання, колькасць кулікоў па усёй Еўропе заўважна паменшылася, і гэта яго непакоіць. Адна з прычын гэтай з’явы — недахоп прыдатных для іх пражывання тэрыторый. Лугі ўздоўж водных шляхоў, якія птушкі гістарычна выкарыстоўваюць у якасці такавішчаў і месцаў для гнездавання, зарастаюць хмызняком і пераўтвараюцца ў рэдкалессе праз больш рэдкія вясновыя паводкіў. Празмерная расліннасць і нізкі ўзровень вады павялічваюць рызыку пажараў у экасістэмах. Вызваўляючы паплавы ад кустоўя, валанцёры спадзяюцца змяніць згубную тэндэнцыю, што пагражае дабрабыту Палесся, і зрабіць іх зноўку прыдатнымі для гнездавання кулікоў.

860 км на ровары па ўкраінскім Палессі

Ва Украіне створана 12 добраахвотных захавальніцкіх груп, якія працуюць з мясцовым партнёрам “Украінскае таварыства аховы птушак” (УТАП). Адзінаццаць з іх складаюцца са старшакласнікаў, а адна з груп створана пры Жытомірскім універсітэце. Яны рэгулярна збіраюцца для маніторынгу і захавання біяразнастайнасці на ўнікальнай прыроднай тэрыторыі, якую яны завуць домам. Нягледзячы на тое, што пандэмія COVID-19 скараціла магчымасці і не ўсё з запланаванага атрымалася рэалізаваць, сёлета ва Украіне быў дасягнуты важны прагрэс.

На працягу апошніх шасці месяцаў валанцёры займаліся стварэннем і развіццём экалагічных сцежак, праз якія турысты будуць знаёміцца адразу і з прыроднай, і з культурнай спадчынай рэгіёна. Адна з такіх сцежак на 29-кіламетраў была раней прапанавана ў Ровенскай вобласці, у 2021 годзе ўкраінская каманда імкнецца дапрацаваць некалькі іншых. У хуткім часе усе ахвочыя, у тым ліку і моладзь з мясцовай супольнасці, праслухаюць курс для гідаў, каб потым самастойна праводзіць экскурсіі па новых экалагічных сцежках.

Па ўсім свеце маладыя людзі мабілізуюцца на барацьбу ў абарону планеты, якую яны атрымаюць у спадчыну. Іх галасы, якія заклікаюць да рашучасці па пытаннях, звязаных са змяненнем клімата, сёння адны з самых гучных. Валанцёры з Палесся паказалі, што яны клапоцяцца пра будучыню свайго дома і гатовыя ахвяраваць час і сілы дзеля захавання ўнікальнай прасторы дзікай прыроды.

Са зменамі ў надвор’і на шырокіх балотах і ў лясах Палесся пачынаюць рух на поўдзень пералётныя птушкі. Палессе — гэта найвялікшая ў Еўропе прастора амаль некранутых водна-балотных ўгоддзяў, адпаведна, і тэрыторыя найвялікшай важнасці для птушак, якія мігруюць, у асаблівасці водна-балотных. Кожны год увесну сотні тысяч качак-свіцьваў і баталёнаў, больш за дваццаць тысяч вялікіх грыцукоў знаходзяць тут часовае прыстанішча.

Каб эфектыўна ахоўваць багацце дзікай прыроды Палесся, трэба разумець, дзе найбольшая канцэнтрацыя біяразнастайнасці і якія ў гэтай мясцовасці ёсць пагрозы для дзікай прыроды. Такая інфармацыя дазваляе вызначыць тэрыторыі, на якіх патрабуецца наданне ці паляпшэнне ахоўнага статуса. А здабывае гэтую інфармацыю каманда прафесіяналаў, якія нястомна працуюць у складаных умовах дзеля аднаго — захавання дзікай прыроды Палесся.

Назіранні Паўла і іншых арнітолагаў з Інстытута заалогіі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі пралілі святло на стан птушынага свету рэгіёну, напрыклад, колькасць і разнастайнасць пералётных відаў. Гэтыя дадзеныя дазваляюць вызначыць пагрозы, якія патрабуюць умяшальніцтва прыродаахоўнікаў. Праца, што вядзецца ў Тураве, дапамагае зразумець патрэбы відаў, папуляцыі якіх скарачаюцца. У справу актыўна ўключаюцца і валанцёры — кожны год групы добраахвотнікаў накіроўваюцца ў Тураў, каб паўдзельнічаць у кальцаванні птушак, а тым самым і ў захаванні Палесся.

Прастора для дубальта

Год таму ў Тураве ўпершыню пазначылі дубальтаў перадатчыкамі, што дало рэдкую магчымасць прасачыць за міграцыяй птушак, якім пагражае глабальнае знікненне. Дубальты, пазнаць якiх можна па характэрным плямiстым палоскам, застаюцца на Палессі на цёплыя месяцы, каб адпачыць пасля працяглага пералёту і выгадаваць птушанят. Дзякуючы намаганням Паўла ахоўную зону ў 300 метраў вакол такавішч удалося захаваць — гэта зніжае рызыку турбавання птушак падчас размнажэння. Апошнія даследаванні паказалі, што ёсць іншыя месцы, важныя для дубальта, і яны таксама патрабуюць аховы.

Хаця від знаходзіцца пад глабальнай пагрозай, дубальт рызыкуе быць падстрэленым падчас палявання. Птушку часам блытаюць з бакасам, на якога дазволена паляваць. Каб абараніць дубальта ад трагічных памылак паляўнічых, каманда праекта АПБ “Палессе – дзікая прырода без межаў” распрацавала дакумент для Міністэрства лясной гаспадаркі Беларусі з рэкамендацыямі па змяненні тэрмінаў палявання на бакаса.  Нельга абысці і такія гістарычныя пагрозы, як змены ў гідралагічным рэжыме  Палесся, з прычыны якіх месцы пражывання відаў ці памяншаюцца, ці ўвогуле знікаюць. Каманда праекту плануе аднавіць каля 6 тысяч гектараў балот, з якімі, спадзяемся, вернуцца і важныя тэрыторыі для птушак.